प्रस्तावना
भारताच्या स्वातंत्र्य संग्रामात ज्या नेत्यांनी आपल्या विचारांनी, लेखनशैलीने आणि अथक परिश्रमाने देशाला दिशा दिली, त्यामध्ये मौलाना अबुल कलाम आझाद यांचं नाव अग्रक्रमाने घेतलं जातं.
ते केवळ स्वातंत्र्यसैनिक नव्हते, तर शिक्षणाचे खरे शिल्पकार होते. त्यांचं आयुष्य हे ज्ञान, धर्मनिरपेक्षता आणि राष्ट्रीय एकतेचं जिवंत प्रतीक आहे.
प्रारंभिक जीवन
मौलाना आझाद यांचा जन्म ११ नोव्हेंबर १८८८ रोजी मक्का, सौदी अरेबिया येथे झाला. त्यांचं मूळ नाव अबुल कलाम गुलाम मुहियुद्दीन असं होतं.
लहानपणापासूनच त्यांना इस्लामिक अभ्यास, अरबी व फारसी भाषेचं शिक्षण मिळालं. पण त्याचबरोबर त्यांनी इंग्रजी व आधुनिक शिक्षणही आत्मसात केलं.
त्यांची लेखनकौशल्य व विचारांची खोली लहान वयातच दिसून आली. ते केवळ धर्मात अडकले नाहीत, तर धर्मनिरपेक्षतेच्या विचारांचे प्रचारक बनले.
स्वातंत्र्य संग्रामातील भूमिका
-
१९१२ मध्ये त्यांनी “अल-हिलाल” नावाचं वृत्तपत्र सुरू केलं, ज्यातून त्यांनी ब्रिटीश राजवटीवर कठोर टीका केली.
-
नंतर त्यांनी “अल-बलाघ” वृत्तपत्र चालवलं.
-
अनेकदा त्यांना ब्रिटीशांनी तुरुंगात टाकलं, पण त्यांच्या विचारांची ताकद कमी झाली नाही.
मौलाना आझाद मानायचे की –
“भारताचं स्वातंत्र्य हे फक्त राजकीय नाही, तर सामाजिक आणि बौद्धिक जागृतीचं स्वातंत्र्य आहे.”
काँग्रेसमधील योगदान
-
१९२३ मध्ये ते भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसचे सर्वात तरुण अध्यक्ष झाले.
-
१९४० मध्ये रामगढ अधिवेशनात ते पुन्हा काँग्रेस अध्यक्ष झाले आणि १९४६ पर्यंत त्यांनी ही जबाबदारी पार पाडली.
-
दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात आणि भारताच्या स्वातंत्र्याच्या निर्णायक क्षणी त्यांचं नेतृत्व महत्त्वपूर्ण ठरलं.
त्यांनी नेहमी हिंदू-मुस्लिम ऐक्यावर भर दिला. “भारत एक आहे, आणि त्याला धर्माच्या नावावर विभागता येणार नाही” हे त्यांचं ठाम मत होतं.
भारत विभाजनाबाबत भूमिका
भारत-पाकिस्तान विभाजनाच्या वेळी मौलाना आझाद यांनी ठाम विरोध केला. त्यांना वाटलं की धर्माच्या आधारावर विभाजन होणं देशासाठी घातक आहे.
त्यांनी अखेरपर्यंत हिंदू-मुस्लिम ऐक्याची बाजू घेतली.
स्वतंत्र भारतातील शिक्षणमंत्री
भारत स्वतंत्र झाल्यावर १९४७ साली पंडित जवाहरलाल नेहरूंच्या मंत्रिमंडळात मौलाना आझाद यांची पहिले शिक्षणमंत्री म्हणून नियुक्ती झाली.
त्यांच्या कार्यकाळात:
१) विश्वविद्यालय अनुदान आयोग (UGC) स्थापन झाला.
२) भारतीय तंत्रज्ञान संस्था (IITs) उभारल्या गेल्या.
३) भारतीय व्यवस्थापन संस्था (IIMs) यांचं बीज रोवलं.
४) सांस्कृतिक व शैक्षणिक संस्था जसे की साहित्य अकादमी, संगीत नाटक अकादमी, ललित कला अकादमी स्थापन झाल्या.
५) मुलींच्या शिक्षणावर विशेष भर देऊन राष्ट्रीय शैक्षणिक धोरणाची पायाभरणी केली.
👉 त्यामुळे त्यांना “भारताचे शिक्षणाचे शिल्पकार” म्हटलं जातं.
विचारसरणी
मौलाना आझाद यांची विचारसरणी तीन स्तंभांवर आधारलेली होती –
-
शिक्षण – सर्वांसाठी समान आणि दर्जेदार शिक्षण.
-
धर्मनिरपेक्षता – धर्माच्या आधारावर भेदभाव न करता राष्ट्रीय एकता.
-
राष्ट्रीयता – भारत एक राष्ट्र आहे, आणि त्याचं ऐक्यच खरी ताकद आहे.
त्यांच्या मते –
“शिक्षणाशिवाय समाज प्रगती करू शकत नाही. ज्ञान हीच खरी संपत्ती आहे.”
साहित्य व लेखनकार्य
-
मौलाना आझाद उत्तम लेखक, विचारवंत व वक्ते होते.
-
त्यांनी “इंडिया विन्स फ्रीडम” हे आत्मचरित्र लिहिलं.
-
त्यांच्या भाषणांतून आणि लेखनातून धर्म, राष्ट्रवाद आणि शिक्षण यांचा संगम दिसतो.
पुरस्कार व सन्मान
-
१९९२ मध्ये भारत सरकारने त्यांना भारतरत्न या सर्वोच्च सन्मानाने गौरवलं.
-
त्यांचा जन्मदिवस ११ नोव्हेंबर “राष्ट्रीय शिक्षण दिन” म्हणून साजरा केला जातो.
बाबाजी शेळके यांना मिळणारी प्रेरणा
मौलाना आझाद यांचं आयुष्य बाबाजी शेळके यांच्यासाठी प्रेरणादायी आहे:
-
शिक्षणाच्या माध्यमातून गावाचा विकास करणे.
-
धर्म, जात-पात न पाहता सर्वांना एकत्र आणणं.
-
गावातील युवक आणि मुलींना शिकवून त्यांना सबळ बनवणं.
👉 बाबाजी शेळके मानतात की –
“मौलाना आझाद यांनी देशासाठी जे स्वप्न पाहिलं, तेच स्वप्न आम्ही गावासाठी पाहतो – शिक्षण, ऐक्य आणि प्रगती.”
निष्कर्ष
मौलाना अबुल कलाम आझाद हे केवळ स्वातंत्र्यसैनिक नव्हते, तर भारताचे शिक्षणाचे शिल्पकार आणि राष्ट्रीय एकतेचे पुरस्कर्ते होते.
त्यांच्या विचारांनी आणि कार्याने भारताला दिशा दिली.
आजही त्यांचा संदेश प्रत्येक गावात, प्रत्येक विद्यार्थ्याला प्रेरणा देतो.
आमची प्रेरणा – मौलाना आझाद!
त्यांच्या आदर्शांवर चालून बाबाजी शेळके गावाच्या सर्वांगीण विकासासाठी कटिबद्ध आहेत.
